گذری بر تاریخ کوچه جوادیه مشهد | مدرسه‌ای که «جنت» را «جوادیه» کرد

بخش اول کوچه جوادیه واقع در خیابان طبرسی در زمان اجرای نخستین طرح بهسازی در مشهد (که به دست محمدولی اسدی در ابتدای قرن چهاردهم خورشیدی رقم خورده) متولد شده و بخش دوم آن حدود سه دهه بعد یعنی پس از ساخت مدرسه جوادیه (دهه۳۰خورشیدی) شکل گرفته است، اما اینکه پیش ازاین، در اراضی این محدوده چه‌ می‌گذشته و روزگار با آن چه کرده را باید بر اساس نقشه کلنل دالمج (ترسیم شده در آخرین روز سال ۱۲۴۸ خورشیدی) روایت کرد که کامل‌ترین نقشه شهر مشهد بازمانده از دوران حکومت قاجارهاست. مسیر‌ها و خطوط نقش خورده بر روی نقشه دالمج می‌گویند محدوده کوچه جوادیه کنونی در دوره قاجار بخشی از باغات موسوم به محدوده «میدان کهنه» بوده که بعد‌ها به جنت تغییر نام می‌دهد.

باغاتی که اکنون هیچ ردی از آن‌ها در شهر مشهد باقی نمانده است و تنها شاید بتوان ادعا کرد خانه باغ موجود در انتهای کوچه جوادیه واپسین باقی مانده از آن محوطه بزرگ است که هنوز در ذهن مردم قدیم ساکن این کوچه و کوچه‌های اطراف محدوده میدان کهنه و کوچه میدان کهنه زنده است. این کوچه تنها بخش کوچکی از محدوده باغات میدان کهنه است، زیرا در صورت تطابق نقشه دالمج با شرایط کنونی شهر به راحتی در‌ می‌یابیم آنچه اکنون حدفاصل راسته کوچه نوغان تا بولوار امیرالمؤمنین (ع) است درگذشته به عنوان باغات میدان کهنه شناخته می‌شده اند. سطر‌های بعدی گذری است بر تاریخ این کوچه که حاجی عابدزاده در شکل گیری امروزینش نقش داشته است.

کوچه جوادیه در قدیم

وضعیت این منطقه در سال‌های پس از احداث خیابان طبرسی تا حد بسیاری با ۶۰ سال قبل یعنی دوران ترسیم نقشه دالمج فرق می‌کند. در واقع یکی از ثمرات ایجاد خیابان طبرسی (به عنوان بخشی از طرح نوسازی و بهسازی هسته مرکزی شهر مشهد) در دوران نایب التولیه‌ای محمدولی اسدی، تبدیل بخش بزرگی از باغات محدوده شمالی مشهد به فضای مسکونی و دیگر کاربری‌ها مانند استفاده برای ایجاد کوچه‌های فرعی گوناگون و فضا‌های کشاورزی شهری موسوم به «حیطه» بوده است که شکل گیری کوچه «جنت» در امتداد کوچه چهل خانه (منشعب از راسته کوچه نوغان در ضلع شرقی خیابان جدیدالحداث طبرسی) و همچنین حیطه موسوم به «سبزی» در امتداد آن، از جمله این فضا‌های تغییر کاربری داده شده در ابتدای قرن گذشته هستند.

درباره خیابان جنت هم باید گفت که این کوچه که همنام خیابان جنت امروزی یا همان محدوده خیابان پهلوی بوده، ولی برخلاف همزاد غربی خود، بویی از حال و هوای زندگی اروپایی و مد روز وقت نبرده و بیش از هر چیز طفل جدا شده از مادر (کوچه چهل خانه) است که توسط خیابانی دراز و بی قواره به نام طبرسی پرت افتاده است.

کوچه‌ای که مرحوم عابدزاده ساخت

این وضعیت تا احداث مدرسه جوادیه توسط حاج علی اصغر چراغچی باشی یا همان مرحوم عابدزاده معروف در مجاورت حیطه سبزی در اواخر دهه ۳۰ خورشیدی ادامه داشته، اما پس از این است که ورق برمی گردد و کوچه جنت که پس از آن، ابتدا در نزد مردم و سپس در نامه نگاری‌های اداری به جوادیه تغییر نام داده، کم کم بزرگ و بزرگ‌تر می‌شود به طوری که اکنون از حیطه سبزی تنها نامی در نقشه‌ها و نامه نگاری‌های قدیمی و البته خاطرات ساکنان اولیه این کوچه که دهه‌های ۸ و ۹ زندگی را طی می‌کنند، باقی مانده است.

مختصات کوچه جوادیه

کوچه جوادیه همان گونه که پیش‌تر اشاره شد، از خیابان طبرسی منشعب می‌شود و به همین دلیل در تابلوی آغازین آن علاوه بر نام جوادیه عنوان طبرسی ۲۵ هم از سوی شهرداری ثبت شده است. انتهای آن نیز به کوچه دروازه دولاب قدیم (راد کنونی یا همان وحدت ۳/۱ منشعب از بولوار وحدت) ختم می‌شود. دراین بین البته صرف نظر از چند فرعی کوچک بن بست که میزبان دو تا سه پلاک مسکونی هستند در هر طرف این کوچه سه فرعی قرار دارد که فرعی‌های شمالی به کوچه حاج تقی و از طریق آن به بولوار وحدت متصل می‌شوند.

اما داستان فرعی‌های جنوبی طور دیگری رقم خورده است؛ نخستین فرعی جنوبی که جوادیه ۱ (کوچه شهید مسرور) نام دارد به طور مستقیم به شارستان شهید شوشتری می‌رسد، البته این کوچه در دورانی که شارستان ایجاد نشده بود، از طریق کوچه حمام حاج نوروز به چهارسوق نوغان ختم می‌شده است. دو فرعی دیگر جنوبی کوچه جوادیه هم از طریق کوچه‌های عطایی و تشکری به بولوار امیرالمؤمنین (ع) ربط پیدا می‌کنند.

مهـم‌ترین بنا‌های کوچه جوادیه

مدرسه جوادیه

باتوجه به آنچه در بالا ذکر شد، بی شک مهم‌ترین بنای موجود در آن مدرسه جوادیه است. ساخت جوادیه را حاجی عابدزاده پس از احداث دو بنای مهدیه در کوچه پشت مقبره نادری بالا خیابان و عسگریه در کوچه عسگریه پایین خیابان آغاز کرد و این یعنی جوادیه سومین بنای اوست که در محدوده سومین خیابان منتهی به حرم مطهر سقف و ستون خورده است.

زمین این بنا سال ۱۳۳۱ خورشیدی و با کمک‌های مردمی خریداری شده است. به قیمت ۱۷ هزار تومان که بعد از حدود دو سال تلاش افتتاح می‌شود. این مدرسه در آن دوران ۱۱۰۰ متر مساحت داشته و اطراف حیاط میانی آن را کلاس‌های درس و یک نمازخانه پر می‌کرده است. جوادیه از آن دوران تا سال ۱۳۵۷ که توسط ساواک برای مدتی تعطیل می‌شود، به صورت پیوسته دایر بوده است.

ماجرای این تعطیلی هم ازاین قرار است که:تا قبل از تکمیل بنای مدرسه، جلسات مذهبی، عزاداری و روضه خوانی توسط اهالی محل در بنای نیمه ساز برپا می‌شده و پس از تکمیل بنا هم به رغم برگزاری کلاس‌های درس دانش آموزان در آن، این برنامه‌های آیینی متوقف نمی‌شود. همین امر هم عاملی می‌شود تا ابتدا اهالی، کلاس‌های قرآن برای بچه‌های محله در این مدرسه برگزار و سپس طلاب علوم دینی هم از این مکان (البته در ساعت‌های تعطیلی) به عنوان محلی برای مرور دروس خود و برخی جلسات استفاده کنند. موضوعی که اسباب تعطیلی آن را در روز‌های انقلاب کلید می‌زند.

جوادیه پس از پیروزی انقلاب اسلامی ابتدا در اختیار نهضت سواد آموزی قرار می‌گیرد، اما چندی بعد به آموزش و پرورش واگذار و تابلو دبستان پسرانه جوادیه بر سردر آن نصب می‌شود و دوباره فعالیت خود را از سر می‌گیرد، اما حدود ۹ سال پیش (۱۳۹۳ خورشیدی) به دلیل آنچه ناایمن بودن ساختمان بیان شده، دوباره برای مدتی بسته می‌شود تا پس از تعمیرات اساسی از سال ۱۳۹۹ با تابلوی جدید «پیش دبستانی و دبستان غیرانتفاعی فاتح خیبر» میزبان دختران باشد.

در تاریخ این بنا افراد مطرحی دانش آموزی کرده اند که سید ابراهیم رئیسی رئیس جمهور کنونی کشور، سید مرتضی بختیاری رئیس کنونی کمیته امداد امام خمینی (ره)، عباس چمنیان سرمربی اسبق تیم ملی فوتبال نوجوانان و محمدجواد پناهی قاری بین المللی قرآن از آن جمله بوده اند. امروزه از این بنای قدیمی تنها در چوبی و سردر قوسی گرفتار در زیر تابلو‌های متعدد باقی مانده، اما کاربری اش همان کاربری تعیین شده از طرف مؤسس است.

دو حسینیه خاص

از بنای مدرسه جوادیه که بگذریم، باید از دو حسینیه خاص موجود در این کوچه به عنوان بنا‌های مهم آن یاد کنیم. یکی از این دو حسینیه، متعلق به گروهی از سادات رضوی غیرایرانی و دیگری از آنِ ساکنان یکی از شهر‌های خراسان است. حسینیه نخستین که از لحاظ مکانی هم فاصله بسیار کمی با بنای جوادیه دارد، درست در ابتدای کوچه مقابل این بنا (جوادیه ۳) قرار گرفته است.

این بنا که سازه‌ای امروزی است بنا بر آنچه در کتیبه سردر آن قید شده سال ۱۴۰۰ خورشیدی از سوی «سیدجعفر حسین رضوی» فرزند سید گوهر حسین رضوی از سادات رضوی ساکن هند ساخته شده است و متولی آن هم به دلیل فوت مؤسس، فرزندان وی هستند.

نکته جالب توجه اینکه حسینیه هندی‌ها درست در مقابل تنها مسجد موجود در این کوچه یعنی «مسجد جوادیه» که خود به دلیل تأسیس در دهه ۴۰ خورشیدی، قدیمی‌ترین بنای مذهبی (باقی مانده با معماری گذشته است) ایجاد شده است و این یعنی کهن‌ترین و جدید‌ترین بنا‌های مذهبی کوچه جوادیه رو به روی هم قرار گرفته اند.

اما دیگر حسینیه این کوچه که در کمرکش آن قرار گرفته، بنای متعلق به هیئت حسینی اهالی مزار بجستان است. سازه این حسینیه در اصل یکی از خانه‌های ساخته شده روی اراضی حیطه سبزی سابق است که از سوی اهالی این منطقه از خراسان خریداری شده و با کمترین تغییری در بنا به عنوان یک مکان مذهبی و محل اجتماع مزار بجستانی‌های مقیم مشهد در روز‌های شادی و اندوه اهل بیت (ع) استفاده می‌شود.

خانه‌های باارزش در گذر جوادیه

کوچه جوادیه علاوه بر موارد اشاره شده در بالا میزبان چند خانه باارزش هویتی هم هست؛ درست کمی بعد از کوچه جوادیه ۱ دو خانه مشابه هم قرار دارند که بنای اولیه آن‌ها به دوران قبل از تبدیل کوچه جنت به جوادیه باز‌ می‌گردد. این خانه‌ها که دارای وسعت درخورتوجهی هستند از طریق یک آب انبار قدیمی مشترک به هم راه پیدا می‌کنند. موضوعی که ثابت می‌کند، دو خانه در ابتدا یک پلاک بوده اند که به مرورزمان و هنگام تقسیم ارث به دو پلاک مجزا تبدیل شده اند.

در مجاورت مسجد جوادیه و نبش یکی از کوچه‌های بن بست منشعب از کوچه جوادیه نیز یکی دیگر از خانه‌های باارزش باقی مانده از سال‌های نخست ایجاد این کوچه خودنمایی می‌کند. این خانه که در طبقه همکف خود میزبان مغازه‌ای نیز هست دیر زمانی دارای دو کاشی زیبا بوده که متأسفانه یکی از آن‌ها (در سال‌های اخیر که خانه خالی از سکنه شده) به سرقت رفته است.

باغی در انتهای کوچه

یکی دیگر از خانه‌های باارزش کوچه جوادیه پلاکی است که در انتهای این کوچه و در مسیر اتصال آن به کوچه راد قرار دارد. این پلاک که بزرگ‌ترین پلاک مسکونی این کوچه هم محسوب می‌شود، لقب تنها تکه باقی مانده از فضای سبز باغات میدان کهنه در محدوده کوچه جوادیه را به خود اختصاص داده است.

هرچند سازه معماری موجود در این پلاک عمری کمتر از ۶۰ سال دارد، اما به دلیل داشتن فضای باغی خوب، یگانه خانه باغ کوچه جوادیه است و،  چون در یک سوی آن بوستان محلی جوادیه و در سوی دیگر آن کوچه راد و البته بوستان کوچک راد قرار گرفته اند، می‌توان آن را پلاک انتهایی کوچه جوادیه دانست.